نرخ بهره منفی (Negative interest rates) زمانی رخ می‌دهد که وام گیرندگان به جای آنکه به وام دهندگان سود پرداخت کنند، از آنها سود دریافت می‌کنند. اگرچه این یک سناریو بسیار غیر معمول است، اما در رکودهای اقتصادی عمیق و زمانی که سیاست‌های پولی و نیروهای بازار نرخ بهره اسمی (Nominal Interest Rate) را به صفر رسانده‌اند، رخ می‌دهد.
هنگامی که نرخ بهره منفی می‌شود، بانک مرکزی به جای آنکه برای اعتباراتی که بانک‌های تجاری نزد بانک مرکزی نگه می‌دارند سود پرداخت کند، از آنها تحت عنوان سیاست پولی انبساطی غیر متعارف (Non-Traditional Expansionary Monetary Policy) هزینه ذخیره نیز دریافت می‌کند. این نوع سیاست پولی نامتعارف بانک‌ها را تشویق به وام دادن، هزینه کردن و سرمایه‌گذاری می‌کند تا با عدم نگه داشتن پول خود نزد بانک مرکزی از کاهش ارزش آن جلوگیری کنند. توجه داشته باشید که نرخ بهره منفی به معنی کاهش حساب بانکی سپرده‌گذاران فردی نیست.
توضیحات بیشتر درباره نرخ بهره منفی
نرخ بهره واقعی (Real Interest Rate) زمانی منفی می‌شود که نرخ تورم (Inflation) از نرخ بهره اسمی فراتر رود. به عنوان مثال اگر نرخ بهره حتی ۱۷ درصد باشد اما نرخ تورم سالانه ۲۰ درصد باشد، نرخ بهره واقعی منفی ۳ درصد خواهد بود. از نظر تئوریک، حداقل نرخ بهره اسمی، صفر است و منفی نمی‌شود. نرخ بهره منفی اغلب نتیجه تلاش ناامیدانه و حیاتی برای تقویت رشد اقتصادی از طریق منابع مالی است.
منطق حکم می‌کند که حد صفر کمترین سطحی باشد که نرخ بهره اسمی می‌تواند به آن برسد. اما گاهی نرخ بهره صفر نیز نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای اقتصاد باشد و سیاست‌گذاران نرخ بهره منفی را حتی در شرایط عادی نیز اعمال می‌کنند. در اواسط دهه گذشته، سوئیس مجبور شد برای حمایت از اقتصاد خود، سقف نرخ بهره اسمی را به ۰.۷۵- درصد کاهش دهد. ژاپن نیز در همان زمان نرخ بهره را به ۰.۱- درصد کاهش داد.
نرخ بهره منفی معمولا در دوره‌هایی با تورم منفی (Deflation) رخ می‌دهد. در این زمان، افراد و مشاغل بیش از حد پول دارند اما این پول را خرج نمی‌کنند چرا که انتظار دارند ارزش یک دلار فردا بیشتر از ارزش یک دلار امروز باشد. (برعکس تورم). این موضوع می‌تواند منجر به کاهش شدید تقاضا (Demand) شده و قیمت‌ها را پایین‌تر نیز بکشد.
غالبا برای مقابله با تورم منفی از سیاست‌های پولی انبساطی (Loose\ Expansionary Monetary Policy) استفاده می‌شود. با این وجود، اگر عواملی که منجر به تورم منفی می‌شوند، بیش از حد شدید باشند، ممکن است حتی کاهش نرخ سود بانک مرکزی به صفر نیز برای تحریک در رشد اعتبارات و وام‌دهی کافی نباشد.
مهم: هنگامی که نرخ بهره منفی می‌شود، کل یک ناحیه اقتصادی تحت تاثیر قرار می‌گیرد چرا که بانک‌ها و موسسات مالی به جای کسب سود از سپرده‌های خود باید برای وجوه ذخیره خود نزد بانک مرکزی، هزینه نیز پرداخت کنند.
پیامدهای نرخ منفی
نرخ بهره منفی زمانی رخ می‌دهد که نرخ بهره اسمی برای یک ناحیه اقتصادی پایین‌تر از صفر تعیین شود. این بدین معنی است که بانک‌ها و دیگر موسسات مالی به جای این که سودی دریافت کنند باید هزینه اضافی برای نگهداری وجوه ذخیره خود به بانک مرکزی بپردازند. بدین ترتیب حاشیه سود بانک‌ها و موسسات مالی کاهش پیدا می‌کند و آنها به دنبال راه حل‌های جایگزین می‌گردند.
سیاست نرخ بهره منفی (Negative Interest Rate Policy یا NIRP) یک ابزار سیاست پولی نامتعارف است.
در طول دوره‌های تورم منفی، افراد و مشاغل به جای صرف پول و سرمایه‌گذاری، تمایل به احتکار پول دارند. نتیجه این کار سقوط تقاضای کل (Aggregate Demand) و به دنبال آن کاهش بیشتر قیمت‌ها، افت یا توقف تولید، افزایش بیکاری و در نهایترکود اقتصادی است.
برای مقابله با چنین رکودی (Stagnation)، معمولا از سیاست‌های پولی انبساطی یا تسهیلی استفاده می‌شود با این وجود اگر نیروهای ایجاد کننده تورم منفی به قدر کافی قدرتمند باشند، حتی رساندن نرخ سود بانکی به نزدیکی صفر هم ممکن است برای تحریک وام‌ستانی کافی نباشد.
چند مثال از نرخ بهره منفی
در سال‌های اخیر، بانک ملی سوییس (SNB) ،بانک‌های مرکزی در اروپا، اسکاندیناوی و ژاپن (BOJ) سیاست نرخ بهره منفی را در مورد ذخایر مازاد بانکی در سیستم مالی خود اعمال کردند. این ابزار همانطور که گفته شد برای تحریک رشد اقتصادی از طریق افزایش هزینه‌کرد و سرمایه‌گذاری طراحی شده است تا سپرده‌گذاران تشویق شوند به جای ذخیره پول آن را خرج کنند.
هنوز مشخص نیست که این سیاست به شکلی که در کشورهای مذکور اجرا شده، در دستیابی به اهداف خود چقدر موثر بوده است و اینکه آیا نرخ‌های منفی با موفقیت، ذخایر مازاد سیستم بانکی را به دیگر بخش‌های اقتصادی منتقل کرده است یا خیر.
سوالات متداول درباره نرخ بهره منفی
چگونه نرخ بهره منفی می‌شود؟
نرخ بهره به شما می‌گوید که ارزش پول امروز نسبت به آینده چقدر تغییر می‌کند. نرخ بهره مثبت بیانگر این است که پول امروز ارزش بیشتری نسبت به فردا دارد. در نقطه مقابل نرخ بهره منفی بیانگر این نکته است که ارزش پول شما در آینده بیشتر خواهد بود. نیروهایی مانند تورم، رشد اقتصادی و هزینه‌های سرمایه‌گذاری همگی در این چشم‌انداز نقش دارند.
نرخ بهره منفی بر زندگی مردم چه تاثیری دارد؟
در اکثر موارد نرخ سود منفی تنها بر روی ذخایر بانکی نزد بانک مرکزی اعمال می‌شود. اما می‌توانید عواقب گسترده‌تر آن را نیز بررسی کنیم. اگر یک بانک مجبور باشد برای سپرده‌های خود نزد بانک مرکزی سود پرداخت کند، ترجیح می‌دهد آن پول را وام بدهد. همچنین سپرده‌پذیری بانک‌ها سخت‌تر می‌شود. تمام این عوامل منجر به افزایش تقاضا برای وام گرفتن و هزینه‌کردن می‌شود. در نهایت تقاضا برای پول آنقدر بالا می‌رود که نرخ بهره به سطح مثبت برسد.
توجه به این نکته مهم است که نرخ بهره در بازار و توسط نیروهای عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. چیزی که بانک مرکزی به عنوان نرخ بهره مبنا تعیین می‌کند، تنها نرخ بهره‌ای است که بانک‌های تجاری با آن نرخ اقدام به وام ستانی یا ذخیره سپرده‌های خود نزد بانک مرکزی می‌کنند. ممکن است نرخ بهره بانک مرکزی منفی باشد اما نرخ بهره در بانک‌های تجاری صفر یا حتی مثبت باشد.
نرخ بهره منفی در کجا اعمال می‌شود؟
برخی از بانک‌های مرکزی برای تحریک رشد اقتصادی در بخش مالی یا برای جلوگیری از افزایش بی‌رویه ارزش ارز خود، به دلیل ورود شدید سرمایه‌های خارجی، از سیاست نرخ بهره منفی استفاده کرده‌اند. کشورهایی مانند ژاپن، سوئیس، سوئد و حتی بانک مرکزی اروپا طی دو دهه گذشته در زمان‌هایی این سیاست را اتخاذ کرده‌اند.
چرا یک بانک مرکزی، برای تحریک اقتصاد به سراغ NIRP می‌رود؟
در زمان‌های سخت اقتصادی، زمانی که آینده اقتصاد نامشخص است مثل دوران رکود یا بحران اقتصادی، مردم و مشاغل تمایل دارند پول خود را تا زمانی که اقتصاد بهبود پیدا کند، نزد خود نگه دارند. اما چنین کاری بهبود اقتصادی را ضعیف‌تر و آهسته‌تر می‌کند. چرا که هزینه‌کرد یک نفر درآمد یک نفر دیگر است. اگر هزینه‌کرد و سرمایه‌گذاری کاهش پیدا کند، درآمدها، سودآوری و مشاغل بیشتری از دست می‌روند و این موضوع ترس مردم را بیشتر کرده و انگیزه آنها برای احتکار پول افزایش می‌یابد. سیاست نرخ بهره منفی (NIRP) راهی برای ایجاد انگیزه برای استقراض و سرمایه‌گذاری شرکت‌ها و جلوگیری از احتکار پول است.
منبع: Investopedia
